De Rooms-Katholieke kerk leert dat het onder bepaalde voorwaarden geoorloofd is om oorlog te voeren. Maar in de kern zegt zij wel dat oorlogsgeweld niet mag leiden tot een kwaad en tot onrechtmatigheden die groter zijn dan het kwaad dat wordt bestreden. Veel katholieken stellen zich al langer de vraag of er in een moderne oorlog ooit aan deze voorwaarde kan worden voldaan. Dorothy Day nam een helder standpunt in: wie Jezus wil navolgen kan onmogelijk deelnemen aan het grootscheepse geweld dat een oorlog per definitie is.
Rechtvaardigheid en vrede In de jaren ’40 en ’50 van de vorige eeuw was haar pacifisme uiterst controversieel binnen de kerk. Maar in de jaren ’60 kantelde het kerkelijke denken over oorlog en vrede. Paus Johannes XXIII schreef in zijn beroemde encycliek Pacem in Terris (1963) dat oorlog niet de juiste weg is om recht te herstellen. Alle pausen na hem hebben consequent oorlogen veroordeeld en gewezen op de nauwe verband tussen waarheid, vrijheid, rechtvaardigheid en vrede. Maar officieel bleef de leer van rechtvaardige oorlog van kracht. Over actieve geweldloosheid werd in het Vaticaan nauwelijks gesproken.
Zielen raken
Daar is heel recentelijk verandering in gekomen. De Vredestoespraak 2017 van de paus gaat over geweldloosheid. Het is goed mogelijk dat paus Franciscus het thema heeft gekozen vanwege een internationale conferentie over geweldloosheid en rechtvaardige vrede die van 11 – 13 april 2016 plaatsvond in Rome. De conferentie was georganiseerd door de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en Vrede en Pax Christi International.
Vooraf wenste de paus de deelnemers per brief een vruchtbaar overleg toe. Hij schreef: “Met jullie ideeën om geweldloze methoden te stimuleren, in het bijzonder de methode van actieve geweldloosheid, leveren jullie een noodzakelijke en positieve bijdrage. In onze complexe en gewelddadige wereld is het waarlijk een formidabele onderneming om aan vrede te werken door geweldloosheid in de praktijk te brengen! Ook indrukwekkend is jullie doel om te werken aan een volledige ontwapening door
‘de zielen van mensen te raken’, bruggen te bouwen, angst tegen te gaan en een open en waarachtige dialoog aan te gaan.”
Geweldloosheid actief bevorderen
Aan de conferentie namen ongeveer 80 mensen deel uit alle delen van de wereld. Onder hen waren bisschoppen, priesters, religieuzen en leken, velen van hen werkzaam in conflictgebieden. Aan het slot van de driedaagse bijeenkomst brachten zij een verklaring uit. Daarin stellen zij dat de kerk de geweldloosheid en de weg naar een rechtvaardige vrede niet alleen centraal moet stellen, maar ook actief bevorderen. De ondertekenaars vinden dat “het tijd is dat onze kerk veel meer menselijke en financiële middelen aanspreekt om de geest en de praktijk van actieve geweldloosheid te bevorderen en onze katholieke gemeenschappen te vormen en te trainen in effectieve geweldloze methoden. Jezus is daarbij in alles onze inspiratie en toonbeeld.”
De leer van de rechtvaardige oorlog is een obstakel, zeggen de ondertekenaars, want “de idee dat zoiets als een ‘rechtvaardige oorlog’ mogelijk is, ondermijnt tegelijk de morele noodzaak om instrumenten en vaardigheden te ontwikkelen voor een geweldloze transformatie van een conflict.”
De ondertekenaars vragen de kerk om vredesactivisten die zich geweldloos verzetten tegen onrecht te verdedigen en ondersteunen. Ook moet de kerk zich onomwonden blijven uitspreken tegen oorlog, gewelddadige strijd en massavernietigingswapens zoals kernwapens. Want het is volgens de ondertekenaars “duidelijk dat het Woord van God, belichaamd door Jezus, nooit gebruikt mag worden om geweld, onrecht en oorlog te rechtvaardigen. Wij erkennen dat het volk van God deze fundamentele boodschap uit het Evangelie vele malen heeft verraden en de hand had in vervolging, verdrukking, uitbuiting en discriminatie.”
Wereldwijde dialoog
De slotverklaring roept ook op tot een wereldwijde dialoog over geweldloosheid binnen de kerk en daarbuiten, met mensen die andere levensbeschouwingen hebben. Een encycliek over geweldloosheid en rechtvaardige vrede zou volgens de ondertekenaars een krachtig middel zijn om zo’n dialoog tot stand te brengen.
Binnen de Catholic Worker-beweging is natuurlijk verheugd gereageerd op de conferentie in Rome, die gerust historisch genoemd mag worden. Er is iets in beweging gezet. Het is aan ons en aan alle mensen van goede wil om die beweging naar een waarachtige vrede voort te zetten. Een nieuwe menigte van geloofsgetuigen (Hebreeën 12:1), waaronder Gandhi, Ben Salmon, Franz Jägerstätter, Dorothy Day en Martin Luther King, is daarbij onze wegwijzer.