De auteurs kijken eerst terug: 1 mei 1517, London, rellen gericht tegen protestantse vluchtelingen uit Frankrijk en Vlaanderen. Ook in onze contreien stelde een deel van de autochtone bevolking zich ronduit hatelijk op jegens Joodse vluchtelingen uit Spanje en later ook jegens Hugenoten uit Frankrijk, Duitse arbeidsmigranten in de 19de eeuw en Indische Nederlanders in de jaren vijftig van de 20e eeuw. Hoe heftig de reacties waren hangt af van vele factoren, zoals de (vermeende) kenmerken van de migranten, de gevoelde culturele en religieuze overeenkomsten en verschillen, de situatie op de arbeidsmarkt en de houding van regering, elite en pers.
Ik zie momenteel twee reacties op migratie die beiden geleid hebben tot het huidige Fort Europa. ‘Rechts’ roept “grenzen dicht, geen vreemdelingen in ons midden, ze zijn anders en pikken onze banen, onze vrouwen en onze welvaart in!” ‘Links’ roept: “Echte vluchtelingen zijn welkom!” En sommigen voegen daaraan toe: “en arbeidsmigranten en gelukszoekers ook!” Maar omdat zij hen dan meteen ook toegang tot alle sociale voorzieningen willen geven en de kans groot is dat het sociale vangnet dan scheurt, is ook de ‘linkse’ praktijk er een van steeds dichtere grenzen: bijna geen vluchteling of migrant krijgt in zijn regio van herkomst een visum waarmee zij/hij een kaartje kan kopen om legaal te reizen. Zo is er voor ‘echte vluchtelingen’ asiel, maar voor alle anderen is de mogelijkheid hun heil elders te zoeken slechts via een onwettelijke weg bereikbaar en sterven velen onderweg.
De auteurs zien het visumvereiste als de hardste muur waar mensen tegenaan lopen. Voorts bestaat het Fort uit een muur van ijzer (het grenshek) en wie daar doorheen weet te komen, wordt achter een muur van segregatie (het kamp) opgeborgen. Al die muren kosten veel belastinggeld en verhinderen dat migranten terugkeren als er een tijdje geen werk is, hoewel het voor hen thuis gezelliger en goedkoper kan zijn om een werkloze periode door te komen. Die muren verhinderen ook dat migranten die hebben gespaard en in hun land van herkomst willen kijken of ze daar iets kunnen opbouwen dat aandurven, want eenmaal buiten is het heel moeilijk om het Fort weer in te komen. Ook voor erkende vluchtelingen wordt het met al die muren veel lastiger om eens te gaan kijken in hun herkomstland en misschien te proberen om hun leven en land weer op te bouwen als de oorlog of vervolging voorbij zijn.
De auteurs constateren dat er na de Tweede Wereldoorlog in Europa een beloftevolle toekomst wenkte, maar dat het continent nu achteruit holt. Zij vrezen dat de verschillende maatregelen en (interpretaties van) gebeurtenissen – die ieder voor zich geen ramp hoeven te zijn – tezamen kunnen leiden tot een ‘perfecte storm’ die veel onheil kan brengen. Zij zoeken een kompas om uit deze storm te geraken, een richtingwijzer voor een slimmer, rechtvaardiger en effectiever grens- en migratiebeleid waarvan zowel gevestigden als migranten en vluchtelingen optimaal kunnen profiteren. De auteurs bepleiten vrijere migratie met trapsgewijze toegang tot sociale voorzieningen voor iedereen en een speciale behandeling voor vluchtelingen. Ik zou zelf minder onderscheid willen maken tussen migranten en vluchtelingen, omdat de hieronder beschreven tien suggesties die de auteurs doen voor allen – migranten, vluchtelingen & autochtone burgers – een stuk eerlijker, hoopvoller en dynamischer kunnen uitpakken dan de situatie zoals die zich nu ontwikkelt.
‘Normaliseer’: accepteer dat migratie bij de internationale menselijke samenleving hoort, net zoals handel, reizen en toerisme. En dat er zolang er zich conflicten, dictaturen of rampen voordoen, vluchtelingen zullen zijn.
‘Nuanceer’: bezie immigratie in een bredere geografische en historische context. Dit punt werken de auteurs uit met verrassende voorbeelden, cijfers en diagrammen en een frisse blik: er wordt een hele economie op toeristen ingericht, terwijl vluchtelingen worden gezien als een last die geen wederzijds voordeel zou kunnen bieden.
‘Re-articuleer’: vermijd alarmistische en stigmatiserende beeldspraak en beelden. De auteurs roepen in herinnering hoe gezagsdragers in de vijftiger jaren, ondanks hun zorgen, de komst van forse aantallen mensen vanuit voormalig Nederlands Indië zo verwoordden dat de vlam niet in de pan sloeg en de integratie vrij soepel verliep.
‘De-illegaliseer’: plaats vluchtelingen niet buiten, maar binnen de wet. Het is een mensenrecht om zonder papieren te vluchten. Het illegaliseren van vluchtelingen is onrechtmatig, het vluchten zelf niet. Het is ook onverstandig om mensen te verhinderen volwaardig lid van een samenleving te worden, zodat ze aangewezen zijn op liefdadigheid, criminaliteit of uitbuiterslonen die bovendien anderen het brood uit de mond stoten. Bovendien betalen geïllegaliseerde mensen geen belasting.
‘Bescherm’: bescherm zowel de vluchteling als de rechtsorde door voor een veilige, legale route te zorgen. Enerzijds hoeven mensen dan niet meer via gevaarlijke wegen te vluchten en anderzijds is er controle mogelijk als mensen via de reguliere (lucht)havens en grensovergangen reizen.
‘Vergroot de solidariteit’: behoud de open grenzen in de EU. Herzie het Dublinverdrag en red het Schengenverdrag. De auteurs pleiten ervoor dat vluchtelingen evenredig worden verdeeld over de Unie zodat landen als Griekenland en Italië niet de zwaarste lasten moeten dragen. Maar ik ken veel mensen met vrienden of familie elders in de EU die veel liever daar hun leven zouden willen opbouwen dan hier. Ik vraag mij af of zo’n bureaucratische verdeelmachinerie te verkiezen is boven de vrije keuze van mensen waar ze willen proberen hun leven op te bouwen, een keuze gebaseerd op reeds aanwezige familie, vrienden, sympathisanten, taalverwantschap of taalkennis, werkgelegenheid, kosten van levensonderhoud enz.
Integreer: minimaliseer het wachten, vermijd grootschalige, van de samenleving gesegregeerde opvangcentra en laat asielzoekers direct participeren. Amen!
En dan komen de meest vernieuwende voorstellen:
Flexibiliseer: ontwerp een proactief en flexibel arbeidsmigratiebeleid waarvan migranten en de EU profiteren. Het is een illusie om te denken dat de arbeidsmarkt langdurig buiten de globalisering gehouden kan worden. Een flexibele arbeidsmarkt is profijtelijker dan een rigide gesloten systeem. Er kan dan ook beter ingespeeld worden op tekorten op de arbeidsmarkt en de vergrijzing. Een flexibeler arbeidsmarkt komt een meer gelijke mondiale welvaartsverdeling ten goede, wat anderzijds ook weer van voordeel is voor de afzetmarkt van de EU. De hoeveelheid geld die migranten naar hun familie sturen is enorm en zo vloeit er in de landen van herkomst ook geld naar publieke zaken als onderwijs en infrastructuur. Een open arbeidsmarkt maakt circulaire migratie mogelijk. Dat is gunstig voor migranten en voor de ontvangende landen. Het huidige beleid zorgt er alleen maar voor dat mensen die – tegen hoge kosten en met gevaar voor eigen leven – de EU bereiken, niet meer weg gaan. Door vrije arbeidsmigratie verliezen smokkelaars hun handel, verdienen reguliere vervoersmaatschappijen, is veel beter te reguleren en controleren wie er binnen komt, vallen er geen doden meer in de Middellandse Zee en bepalen solidariteit en de vraag naar arbeid of mensen komen of weer vertrekken. Als dit gecombineerd wordt met goede controle op zwartwerk en uitbuiting, wordt het een stuk plezieriger voor zowel de autochtone werknemer als de migrant. Een vrijere toegang tot de arbeidsmarkt van de EU is ook een sociaal emanciperend project. Het geeft mensen, onafhankelijk van hun geboorteplaats, gelijkere kansen, wat zowel vanuit het standpunt van internationale solidariteit (links), naastenliefde (confessioneel midden), alsook liberaal zelfbeschikkingsrecht (rechts) de voorkeur heeft.
Differentieer: bevorder een migratiebestendig sociaal zekerheidssysteem met een trapsgewijze opbouw (door ‘inverdienen’) van rechten en sociale voorzieningen voor migranten. Het bezwaar dat een dergelijke burgerschapsladder tot tweederangs burgers leidt is begrijpelijk, maar dan is het goed te beseffen dat dit systeem voor migranten binnen de EU al jaren bestaat en dat veel migranten het principe heel redelijk vinden. Bovendien is het verre te verkiezen boven de ‘nulderangs burgers’ die we nu scheppen door mensen te illegaliseren. En het bezwaar tegen tijdelijke tweederangsburgers heeft ook iets dubbelhartigs als dat gebruikt wordt om grenzen gesloten te houden. Je kunt beter tijdelijk tweederangs burger zijn in een land met een deugdzame en transparante burgerschapsladder, dan een mondiaal tweederangsburger zonder recht op mobiliteit en dus gevangen in armoede of niet in staat te vluchten in geval van rampen, vervolging en conflicten.
Tot slot, mondialiseer: op weg naar een internationaal gecoördineerd beleid voor migratie en asiel. Artikel 1 van onze grondwet, artikel 2 dat de waarden van de EU formuleert en artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de mens veroordelen discriminatie. De auteurs pleiten ervoor om het discriminatoire onderscheid op basis van geboortegrond dat gehanteerd wordt in het visumbeleid af te schaffen en de bewegingsvrijheid die wij genieten te mondialiseren. De auteurs pleiten er ook voor om veel meer dan nu gebeurt te kijken naar het voorkomen en oplossen van conflicten en crises die tot migratie leiden. En de auteurs pleiten ervoor om onze eigen bijdrage aan de wereldwijde ongelijkheid en onderdrukking onder ogen te zien en aan te pakken: wapenhandel, een protectionistisch landbouwbeleid en, zo voeg ik eraan toe, onze financiële, militaire, politieke en andersoortige steun aan onderdrukkers. Laat ons niet de migranten tot omkeren dwingen, maar laat ons ons eigen gedrag omkeren en ons eigen aandeel in de oorzaken van migratie aanpakken door geen steun meer aan onderdrukkende regimes te geven en producten waar onrecht jegens mensen en/of vernietiging van de natuur aankleeft, te boycotten.
Er zijn vast aspecten aan migratie die de auteurs en de recensent over het hoofd hebben gezien of buiten beschouwing hebben gelaten en er zijn vast onvoorziene effecten als we deze richting inslaan. Juist als het wijs en haalbaar klinkt, is het goed Paulus’ woord in herinnering te roepen: dat wat in deze wereld voor wijs doorgaat, dwaasheid is in de ogen van God. En Jezus’ raad om alles radicaal te delen met de armen is nog veel beter, dan trapsgewijze toegang tot sociale voorzieningen en vrijwillig een klein beetje delen van je overvloed. Dat gezegd hebbende, biedt dit lezenswaardige boekje toch een perspectief dat de moeite van het overwegen waard is, omdat het ons een weg toont voorbij Fort Europa.
‘Voorbij Fort Europa, een nieuwe visie op migratie’, door Henk van Houtum en Leo Lucassen, ISBN 9789045031828
