Ik noem mezelf wel eens christen-anarchist. Daar krijg ik nogal gemengde reacties op. Mensen die geen christen zijn, zien christenen vaak als saaie types die volgzaam achter een herder aanlopen, met een vreemde (en hypocriete) obsessie met regels over seks. Mensen die geen anarchist zijn, zien anarchisten vaak als gewelddadige stenengooiers, die overal tegen zijn en vanuit een puberale boosheid naar alle gezag zich aan geen enkele afspraak kunnen houden. Het lijken nogal tegenpolen. Door te zeggen dat ik zowel christen als anarchist ben dwing ik mensen om in hun hoofd de volgende puzzel te maken: óf hun idee van wat een christen is klopt niet, óf hun idee van wat een anarchist is klopt niet, óf ik ben onzin aan het verkopen. Vaak kiezen mensen in stilte voor de derde optie.
Zeggen dat je christen-anarchist bent lijkt een soort interne tegenstelling. Maar juist als christen houd ik wel van dat soort paradoxen. Het is zoiets als zeggen dat je een God volgt die de minste wil zijn. Dat je burger bent van een koninkrijk zonder leger. Dat een strijd gewonnen kan worden door doodgemarteld te worden. Door twee dingen te verbinden die vaak tegenover elkaar gezet worden, dwingt de Bijbel ons om na te denken over wat dingen echt betekenen. Wat ís een God, als hij niet de patriarch is, maar de onderdrukte? Wat is een koninkrijk, als het geen geweld gebruikt? Wat is winnen, als het zo lijkt op verliezen?
Zeggen dat je christen-anarchist bent, is zoiets als zeggen dat je van punk-ballet houdt. Blijkbaar bedoel je wat anders met ‘punk’ en ‘ballet’ dan meestal bedoeld wordt. Maar ik krijg meteen zin om op youtube te kijken hoe punkballet er uit zou kunnen zien (een aanrader, trouwens).
Ze gooien toch ook stenen?
Voor de lezers van dit blad hoef ik misschien niet uit te leggen dat christenen een heel diverse groep zijn. Dat er dominees zijn van mega-kerken die vooral op geld uit zijn. Dat er christelijke presidenten zijn die bommen gooien op burgers. Dat er mensen zijn die kindermisbruik onder tafel vegen. Maar dat dat niet is wat christendom betekent!
Zo ook met anarchisten. Natuurlijk zijn er hooligans die stenen gooien. Natuurlijk zijn er mensen die winkeldiefstal verantwoorden door te zeggen dat het verzet is tegen ‘het systeem’. En natuurlijk zijn er mensen die vinden dat alle geloof kapot moet. Maar dat is niet het weldoordachte anarchisme dat mensen over de hele wereld aanhangen. Anarchisme is de gedachte dat mensen, zonder onderdrukking en geweld van bovenaf, geneigd zijn samen te werken en mooie dingen te doen. Het idee dat we geen gewapend leger nodig hebben om onszelf te organiseren, dat een wereld zonder staatsgeweld niet in chaos vervalt, maar meer tot bloei kan komen. Vanuit liefde samen een school oprichten of een ziekenhuis, zoals religieuzen eeuwenlang gedaan hebben: dat is het echte anarchisme. Een nieuwe maatschappij opbouwen, totdat we de oude niet meer nodig hebben, zoals Peter Maurin vaak zei. Een opvanghuis voor vluchtelingen beginnen, gewoon met vrienden in je eigen huis.
Geen geweld
Een van de bijzondere kanten van de combinatie van christendom en anarchisme is dat ze elkaars geweldloosheid versterken. Als christenen al geweld vergoelijken is het meestal in de vorm van een staatsleger, dat boven de wet van de liefde staat om orde te handhaven. Dat kan natuurlijk in geen enkel anarchistisch systeem. En als anarchisten al geweld toestaan is het altijd in verzet tegen een gewelddadige, onderdrukkende macht, terwijl Jezus nou juist perfecte voorbeelden geeft van hoe je zonder geweld met onderdrukking om kan gaan: degene die je vernederend slaat (met de backhand op je linkerwang), moet je je rechterwang toekeren; degene die bij de rechter je jas komt afnemen, moet je je naaktheid laten zien; de soldaat die je dwingt zijn bepakking een mijl te dragen, moet je nog een mijl aanbieden. Zo laat je de echte onderdrukking duidelijk zien, zo breng je de onderdrukker in verlegenheid, zo reageer je zonder geweld, maar ook zonder angst. Jezus leeft het zelfs voor, door zichzelf te laten kruisigen, en daardoor te winnen van onderdrukking en geweld. En het werkt niet alleen in theorie: de beweging van Gandhi laat zien dat je op deze manier een volk kan bevrijden. De beweging rond Martin Luther King laat zien dat je op deze manier steeds dichter bij gelijkheid kan komen.
Is Jezus een anarchist?
Met de boekenclub van het Noëlhuis lezen we het boek Christian Anarchism van Alexandre Christoyannopoulos. Hij haalt verschillende schrijvers bij elkaar die veel aandacht hebben voor de anarchistische kant van de Bijbel. Het begint al met een stuk over Samuël, waarin God haarfijn uitlegt waarom het een slecht idee is om een koning aan te stellen:
‘Uw zonen zal een koning u afnemen en ze indelen bij zijn strijdwagens, zijn ruiterij of zijn persoonlijke escorte, of ze aanstellen als bevelhebbers over duizend man of over vijftig. Hij zal ze zijn akkers laten ploegen, zijn oogst laten binnenhalen en zijn wapens en strijdwagens laten maken. Uw dochters zal hij u afnemen om ze zalf te laten bereiden en te laten koken en bakken. Uw vruchtbaarste landerijen, wijngaarden en olijfgaarden zal hij u afnemen en toewijzen aan zijn hovelingen. […] En wanneer u dan de HEER te hulp roept tegen de koning die u zelf gewild hebt, dan zal hij u niet verhoren.’ (Samuel 1, 8:11-18)
En de profeten staan natuurlijk vol van kritiek op machtsmisbruik. Maar het wordt pas echt makkelijk om teksten te vinden die kritisch zijn op (onverdiende) macht, en lovend zijn over zelf een nieuwe wereld opbouwen als we lezen over Jezus. Hij daagt mensen uit om hun maatschappelijke status te laten varen, en hem te volgen. Hij vraagt mensen om eerst naar hun eigen geweten te kijken, voordat ze de doodstraf uitvoeren; om niet blind te varen op verkeerd uitgelegde wetten, maar de diepere betekenis eronder te doorgronden. Om te handelen naar de naaste zoals naar jezelf, vanuit liefde. Als de duivel hem aanbiedt om de macht over alle volkeren te krijgen, weigert hij, want ‘er staat geschreven: ‘”Aanbid de HEER uw god, vereer alleen hem.”’(Mattheüs 4:10). En als hij uiteindelijk overgaat tot het transformeren van de tempel, het centrum van religieuze en politieke macht, naar een plek waar hij het volk onderwijst, zien zo’n beetje alle machthebbers hem als een gevaar voor hun positie.
Maar toch zou ik het moeilijk vinden om Jezus een anarchist te noemen. Het is denk ik gevaarlijk om Jezus in te delen in een hokje, met een bepaalde politieke voorkeur. Jezus heeft een overduidelijk uitgesproken voorkeur voor de armen, maar toch zou ik hem niet ‘links’ willen noemen. Net zo heeft Jezus een duidelijk uitgesproken voorkeur voor de machtelozen, en waarschuwt hij ons voor de gevaren van macht, maar is hij geen ‘anarchist’. Door hem op die manier te bestempelen zou het lijken alsof hij bij een bepaald clubje hoort, en aan anderen niets te zeggen heeft. Terwijl hij zelf juist over alle groepsgrenzen heen gaat, met vrienden van centurion en belastinginner tot aan prostituee en melaatse. Wel heeft hij goede tips voor anarchisten, en als anarchist ben ik blij dat ik van hem mag leren. Maar voordat we er dan toe overgaan om anarchisme opzij te leggen als iets wat niets met ons geloof te maken heeft, wil ik toch nog even zeggen dat Jezus misschien geen anarchist is, maar ook geen christen. Gelukkig laat Jezus zich niet in hokjes inpassen, maar is hij er voor iedereen. En ik laat me als christen-anarchist graag inspireren door zijn boodschap van liefde en bevrijding!