Maar hoe kan muziek een protestbeweging helpen? Deze vraag vond ik zo interessant dat ik er mijn bachelorscriptie over heb geschreven. In dit artikel geef ik een korte introductie in geweldloosheid, en dan vooral met veel voorbeelden van wat muziek kan betekenen in een protestbeweging.
Geweldloosheid
Bij geweldloosheid denken mensen meestal aan Gandhi en Martin Luther King. Maar mijn persoonlijke held van de geweldloosheid is Gene Sharp, een Amerikaanse politicoloog. Hij legt uit dat geweldloosheid geen manier is om te bedelen om verandering; het is een manier om verandering af te dwingen. Een machthebber heeft veel minder macht over zijn onderdanen dan andersom. Als fabrieksmedewerkers staken, doen ze dat niet om op het nieuws te komen zodat de fabriekseigenaar misschien hoort van hun boodschap en besluit hun loon te verhogen omdat hij zo met ze meeleeft. Nee, de fabriekseigenaar is met tegenzin gedwongen om met zijn werknemers te onderhandelen, want de fabriek ligt stil. Als ambtenaren hun werk bewust slecht doen, is een staat machteloos. En als wij niet kopen bij Shell, dan gaat Shell kapot.
De meeste wetten zijn eigenlijk net als stoplichten: nuttig, en soms zelfs van levensbelang. Het zijn onderlinge afspraken die ons leven stroomlijnen. Maar soms zijn ze ook verkeerd afgesteld. Hoe reageren we bijvoorbeeld op een stoplicht dat alleen mannen groen licht geeft en vrouwen niet? Of een stoplicht waar alleen mensen met een paspoort mogen doorlopen? Dat zijn onzinnige stoplichten, die negeren we. Dan beslissen we zelf wanneer we mogen lopen, en vervolgens lopen we door rood.
Gene Sharp geeft in zijn trilogie The Politics of Nonviolent Struggle 198 technieken om met verkeerd afgestelde stoplichten om te gaan. Het lezen waard. Ik probeerde hem een beetje na te apen, en beschreef in mijn scriptie twintig muzikale methodes voor een geweldloze protestbeweging. Hieronder volgen een paar voorbeelden.
Voorbeelden
We zijn in Noord-Zweden bij een klein protest voor een permanente verblijfsvergunning voor vluchtelingen, in plaats van een tijdelijke. Een paar mensen hebben ons net toegesproken. Ik heb het koud en ik verveel me. Dan komt er een gitarist op het podium. Ik beweeg mee met de muziek en begin het weer wat warmer te krijgen. De sfeer verandert, wordt energieker. Ik luister aandachtig naar de tekst, die misschien wel overtuigender is dan die van de sprekers.
Een vrouw zit in de trein, op weg naar huis. Met haar koptelefoon op luistert ze naar haar lievelingszanger. Die zingt over Rosa Parks. Opeens voelt ze zich verbonden met talloze generaties van geweldloos verzet. Het volgende lied gaat over de kernbom op Hiroshima. De vrouw maakt zich kwaad, denkt: ‘Dat nooit meer!’ Haar treinreis is deel van haar activisme geworden. We organiseren een debat over hoe grondstofwinning tot oorlog kan leiden.
We hebben uitgebreid geflyerd, maar in ons kleine stadje wordt er niet zo enthousiast gereageerd. Gelukkig hebben we wel een bandje gevonden, dat graag een podium heeft voor hun muziek. Ze komen met z’n drieën, en brengen een huisgenoot mee. In totaal komen we dan op tien mensen, en wordt het toch nog een leuke avond.
In Estland preekt een dominee over de rechtvaardigheid van de bezetting. Halverwege zijn preek trekt de gemeente het niet meer. Iemand zet een psalm in, en de rest zingt instemmend mee. Binnen een mum van tijd wordt er zo hard gezongen dat de dominee er niet meer bovenuit komt.
We zijn bij de vluchtelingengevangenis op Schiphol. Door samen te zingen lijkt ons samengeraapte gezelschap iets meer op een groep, ook al kennen we elkaar nauwelijks. We zingen christelijke liederen, waardoor al gauw een kalme religieuze sfeer ontstaat. Ons protest wordt een kerkdienst. Na het zingen lopen we langs de gevangenis. Veel cellen zijn verborgen achter een hoge muur. De mensen die daar zitten kunnen ons niet zien. Daarom blazen we op fluitjes en zingen we soms hard. Dwars door alle muren heen.
Als de VS tegen alle protest in toch Irak binnenvallen, worden door heel Nederland kerkklokken geluid. Een rouwritueel.
Een meisje zingt verboden muziek over hoe slecht het gaat met haar land. Het zaaltje waar ze zou optreden blijkt opeens gesloten te zijn. Er staan agenten voor de deur. Ze deinst niet terug, maar zingt toch. Op de stoep. Eerst twijfelend, maar de muziek geeft haar moed. Uiteindelijk zingt ze uit volle borst, en de gitarist doet ook mee. Mensen blijven staan en luisteren vol ontzag. Diezelfde avond nog staan de agenten bij haar thuis
voor de deur om haar op te pakken.
Amnesty International organiseert een enorm concert. De opbrengst gaat naar hun strijd voor mensenrechten. Aan het eind van het concert geven tien mensen zich op als vrijwilliger bij hun organisatie.
We zijn bij de Nuclear Security Summit in Den Haag, om wereldleiders te vragen hun kernwapens te ontmantelen. Maar er mag eigenlijk niet gedemonstreerd worden. Zingend lopen we toch de straat op. Ons gezang overstemd zelfs de politieagent die bevel geeft onze demonstratie te stoppen. Dan omsingelt de politie ons en begint ons één-voor-één te arresteren. Dat duurt lang; ondertussen zingen we zowat ons hele liedboekje uit. Als we allemaal in de arrestantenbus zitten doen we nog een laatste liedje.
Een menigte staat tegenover de ME. De spanning is enorm. Als er nu één steen gegooid wordt, wordt het een vechtpartij. Maar er wordt geen steen gegooid. Een zanger doet een stap naar voren en zingt naar de politie. Een lied dat ze kennen. Hij doet nog een stap naar voren. Mensen beginnen mee te zingen, en hij ziet hoe de politie langzaam ontspant. Vandaag wordt er niet gevochten.
Zingend zitten ze op de vloer. De liederen die ze zingen zijn religieus en gedragen. De politie heeft de opdracht gekregen het gebouw te ontruimen, zodat het gesloopt kan worden. Een agente twijfelt. Zijn deze rustig zingende mensen nou echt de vijand? Het voelt ook vreemd om dit religieuze ritueel zo ruw te verstoren. Dan wordt er een lied ingezet dat ze kent uit haar jeugd. Het raakt haar, en zonder dat ze het doorheeft zingt ze zacht mee. Ze begrijpt eigenlijk ook wel dat deze mensen niet willen dat hun huis gesloopt wordt. Tegen de tijd dat haar collega’s de eerste activisten wegslepen moet ze moeite doen om niet te huilen.
Tot slot
Sommige van deze voorbeelden heb ik zelf meegemaakt, sommige komen uit de wetenschappelijke literatuur of verhalen van muzikanten. Het zijn verhalen die laten zien dat muziek niet een magische tactiek is die altijd werkt, maar een middel dat in elke situatie weer op een andere manier ingezet kan worden. Juist in haar veelzijdigheid zit haar kracht. En mochten we dan onverhoopt toch een keer een strijd verliezen, dan troosten we elkaar. Met een lied.
Wil je meer weten over wetenschappelijk onderzoek naar muziek in verzet, of heb je iets toe te voegen, mail me op hermanvanveelen@gmail.com.